Ημερολογιακά τέτοιες ημέρες πριν από
πολλά χρόνια, το Νησί (και Μεσσήνη
στη συνέχεια) ετοιμαζόταν για το μεγά-
λο πανηγύρι του. Το θρησκευτικό πανηγύρι γινόταν στις 23 Αυγούστου, ημέρα κατά την
οποία η Εκκλησία γιορτάζει την Απόδοση της
Κοίμησης της Θεοτόκου, δηλαδή την πανηγυρι-
κή λήξη του εορτασμού που άρχισε τον Δεκα-
πενταύγουστο. Ουσιαστικά επρόκειτο για το
“δίδυμο“ πανηγύρι αυτού που γινόταν και συ-
νεχίζει να γίνεται στη Μονή Βουλκάνου, και
συνδύαζε τη θρησκευτική τελετή με την εμπορι-
κή δραστηριότητα. Το πανηγύρι στη Μονή
Βουλκάνου πρέπει να γινόταν από την μεσαιω-
νική εποχή, και όπως γράφει η Αννα Λαμπρο-
πούλου, αυτή “η υπόθεση μπορεί να ενισχυθεί
από το γεγονός ότι το μεσαιωνικό μοναστήρι
στην κορυφή του όρους της Ιθώμης βρισκόταν
ακριβώς στη θέση όπου κατά την αρχαιότητα
υψωνόταν ο ναός του Ιθωμάτα Διός, προς τιμήν
του οποίου γινόταν ετήσια γιορτή, τα Ιθωμαία
κατά τον Παυσανία. Η σχέση μεταξύ της ειδω-
λολατρικής και της χριστιανικής τελετής από
άποψη λαογραφική είναι άμεση και υποκρύ-
πτει μια παράδοση που πρέπει να συνεχιζόταν
κατά την εποχή της ακμής της μονής, μολονότι
δεν υπάρχει άμεση γραπτή μαρτυρία προς το
παρόν“
(1).
Το πανηγύρι στο Νησί χάνεται στο βάθος
του χρόνου και σχετίζεται με την εποχή εμπο-
ρευματοποίησης της αγροτικής παραγωγής, με
τη δημιουργία τοπικών αγορών. Από την πρώ-
τη Τουρκοκρατία τα θρησκευτικά πανηγύρια
αποτελούσαν στοιχείο του εμπορικού προ-
γραμματισμού
(2).
Και συνέτρεχαν δύο λόγοι γι’
αυτό: Ο πρώτος έχει να κάνει με τη συρροή
προσκυνητών σε ένα συγκεκριμένο σημείο και
ο δεύτερος με την κανονικότητα διεξαγωγής της
θρησκευτικής γιορτής. Δηλαδή κάθε χρόνο την
ίδια ημέρα γινόταν αυτή η συγκέντρωση και
επομένως γινόταν μια διασπορά των εμπορι-
κών δραστηριοτήτων και στο χώρο και στο
χρόνο.
Το γεγονός ότι το Νησί έπαιζε ρόλο-κλειδί
στην εμπορική δραστηριότητα ιστορείται από
το 17ο αιώνα καθώς σε έγγραφο του συνδί-
κου Δομένικου Γρίττη προς τον γενικό προνοη-
τή Φραγκίσκο Γκριμάνι, της 28ης Δεκεμβρίου
1691, αναφέρονται μεταξύ άλλων και τα εξής:
“Τελούνται αγορές τινες καθ’ ωρισμένας ημέ-
ρας πάσης εβδομάδος, είναι δ’ αι εξής: Κατά
Κυριακήν εν Πάτραις, Κορώνη, Μεθώνη, Κε-
λεφά, Κορίνθω, Αργει, Μιστρά και Βοστίτζα,
κατά Δευτέραν εν Τριπολιτσά, Καρυταίνη, Ζαρ-
νάτα, κατά Τετάρτην εν Νησίω και [...] μεγά-
λοις χωρίοις, κατά Σάββατον εν Ναυπλίω και
Καλαμάτα. Είναι δ’ αύται καθιδρυμέναι διά τας
συνήθεις χρείας των κατοίκων και ιδίως των
απόρων εκ των παρακειμένων χωρίων, οίτινες
εκποιούντες τα σιτηρά αυτών και άλλους καρ-
πούς των αγρών πορίζονται κατ’ οίκον τα χρει-
ώδη“
(3).
Από τη μέχρι τώρα διερεύνηση η πρώτη ανα-
φορά στο πανηγύρι της Μεσσήνης γίνεται το
1943 οπότε στην αθηναϊκή εφημερίδα “Φή-
μη“ δημοσιεύεται η εξής είδηση:
“Η κατά την 23η Αυγούστου τελουμένη πα-
νήγυρις εφάνη πολυπληθεστέρα και λαμπροτέ-
ρα πάσης άλλης, καθ’ όσον ετιμήθη από την
υπαλληλίαν Καλαμών επικεφαλής της οποίας
διεκρίνετο ο άξιος διοικητής Μεσσηνίας.
Εσφάγησαν υπέρ τα 2.000 αρνιά“
(4).
Η αναφορά αυτή δίνει και το χρονικό βάθος
του πανηγυριού, δεν διευκρινίζει όμως αν
διαρκούσε μόνον μια ημέρα. Το βέβαιο είναι
όμως ότι κατά τη δεκαετία 1850-1860 διαρ-
κούσε 3 ημέρες
(5).
Το 1867 το πανηγύρι διαρ-
κούσε 3 ημέρες, ενώ στη Μεσσηνία καταγρά-
φεται τότε ένα ακόμη (και πολύ μεγαλύτερο)
πανηγύρι στην Παραλία Κυπαρισσίας, που
διαρκούσε 8 ημέρες
(6).
Λίγα χρόνια αργότερα,
το 1875, το πανηγύρι επίσης διαρκούσε 3
ημέρες και ξεκινούσε την παραμονή της γιορ-
τής, στις 22 Αυγούστου. Ως πωλούμενα είδη
αναφέρονται “βόες, υφάσματα μεταξωτά κλ.
εμπορεύματα“. Το πανηγύρι της Κυπαρισσίας
έχει μειωθεί στις 3 ημέρες, ξεκινούσε στις 8
Σεπτεμβρίου (Γέννηση της Θεοτόκου) και πω-
λούμενα είδη ήταν “δημητριακοί καρποί και
διάφορα εμπορεύματα“. Είχε δημιουργηθεί
όμως ένα άλλο μεγάλο πανηγύρι στο Μελιγα-
λά, που γινόταν στις 20 Ιουλίου (του Προφήτη
Ηλία), διαρκούσε 7 ημέρες και σε αυτό επω-
λούντο “ζώα και διάφορα εμπορεύματα“. Πα-
νηγύρι γινόταν και στην Καλαμάτα για μία ημέ-
ρα στις 30 Ιουνίου (των Αγίων Αποστόλων),
στο οποίο πωλούντο “ζώα ιδίως“.
Λίγα χρόνια αργότερα, το 1886, έχουμε μια
αυθεντική περιγραφή του πανηγυριού στο
Βουλκάνο από την Αικατερίνη Ζάρκου: “Πα-
ντοειδή στεγάσματα, οπωροπωλεία, μαγει-
ρεία, ζαχαροπλαστεία και οινοπωλεία […] οι
δε από πάσης πανηγύρεως μη ελλείποντες
εμπορίσκοι εσταμάτων ημάς ανά παν βήμα“
(7).
Και ακολουθεί η πρώτη αναφορά στην ψητή
γουρνοπούλα: “Αλλ’ ό,τι μάλλον περίεργον,
ήτο το πλήθος οπτών χοιριδίων προς πώλησιν
εμπεπερασμένων εις οβελούς“.
Αρκετά χρόνια αργότερα συναντάμε ξανά
αναφορά στη γουρνοπούλα καθώς το ρεπορ-
τάζ αναφέρει ότι “ο ρητινίτης έρρεεν άφθονος
καθ’ όλας τας ημέρας της πανηγύρεως, τα χοι-
ρίδια εν πλησμονή παραδόσαντα το πνεύμα εις
την μάχαιραν του σφαγέως και εψημένα ηγω-
νίζοντο να ελαττώσωσι τα βουλιμιώδη ένστικτα
των πανηγυριστών“
(8).
Από την Ζάρκου πληροφορούμαστε ακόμη
ότι στο πανηγύρι της Μεσσήνης λίγες ημέρες
αργότερα επωλούντο “τα άχρηστα αφιερώμα-
τα, ο κηρός και ο λίβανος“.
Το πανηγύρι εξακολουθεί να διαρκεί 3 ημέ-
ρες και το 1900: “Από της αύριον άρχεται η
επέτειος εμπορική πανήγυρις εν τη γείτονι πό-
λει της Μεσσήνης, διαρκούσα επί τριήμερον.
Η πανήγυρις εφέτος προμηνύεται υπέρ ποτέ
άλλοτε ζωηρά. Πλήρης δε τάξις και αρμονία
θα επικρατήσει, χάρις εις την δραστηριότητα,
ην ανέπτυξεν ο Δήμαρχος κ. Φεσσάς, και οι
έμποροι και οι επισκέπται θα εύρωσιν όλας τας
ευκολίας και άνεσιν“
(9).
Αλλά και το 1912 διαρκεί 3 ημέρες: “Από
χθες ήρχισε με ζωηρότητα η ετήσια ζωεμπορι-
κή πανήγυρις της γείτονος Μεσσήνης. Ως εκ
της βροχής θα λείψη η συνήθης αφόρητος σκό-
νη από την απέραντον εκεί πλατείαν και η πα-
ραμονή θα είναι ευχαριστοτέρα. Προμηνύεται
μεγάλη κίνησις εμπορική. Καθ’ όλας δε τας
ώρας της ημέρας τα έκτακτα τραίνα θα μεταφέ-
ρουν κόσμον. Η Αστυνομία διά την τάξιν εκεί
έχει λάβει όλα τα κατάλληλα μέτρα. Ως συνή-
θως η πανήγυρις αυτή εξακολουθεί επί 3 ημέ-
ρας“
(10).
Ακολούθησε η μακρά πολεμική περίοδος κα-
τά τη διάρκεια της οποίας φαίνεται ότι το πα-
νηγύρι εξακολουθούσε να τελείται με τον ίδιο
τρόπο. Το 1923 όμως πραγματοποιείται μια με-
γάλη αλλαγή: Καθιερώνεται το νέο ημερολό-
γιο στο οποίο αντιστέκεται η Εκκλησία αλλά με-
τά την τοποθέτηση του Πατριαρχείου, αρχίζει
να το εφαρμόζει από το 1924. Εκ των πραγ-
μάτων τίθεται το ζήτημα της μετάθεσης του πα-
νηγυριού καθώς δημιουργείται μια διαφορά
13 ημερών με αποτέλεσμα να μην έχουν αρχί-
σει ουσιαστικά οι πωλήσεις βασικών προϊό-
ντων όπως η σταφίδα, που αποτέλεσαν την κι-
νητήρια δύναμη του πανηγυριού. Είναι χαρα-
κτηριστικό το γεγονός ότι με το παλιό ημερο-
λόγιο, από τις πρώτες ημέρες του Αυγούστου η
Προνομιούχος στις τοπικές εφημερίδες δημο-
σίευε τακτικά στοιχεία των εξαγωγών. Το γεγο-
νός αυτό αποτυπώνεται και σε δημοσίευμα για
το πανηγύρι το 1897:
“Η εν Μεσσήνη τελεσθείσα φέτος εμπορική
πανήγυρις αρξαμένη από της 21ης Αυγούστου
και λήξασα σήμερον, υπήρξε υπέρ ποτε ζωη-
ρά. Χάρις εις τα υψωθείσας τιμάς της σταφίδος
άφθονα χρήματα εισήχθησαν εν τη επαρχία
ταύτη καθώς και εις τας πλησιοχώρους αυτής
επαρχίας, κατά συνέπεια το κατά την πανήγυ-
ριν ταύτην κυκλοφορήσαν χρήμα ανήλθεν τον
εν εκατομμύριον δραχμάς“
(11).
Η μετάθεση του πανηγυριού όμως απαιτούσε
και πρόσθετη προστασία, καθώς άρχιζαν οι
βροχές και με τις αυτοσχέδιες παράγκες δεν
μπορούσε να εξυπηρετηθεί η εμπορική κίνηση.
Ετσι το 1925 υπογράφεται η συμφωνία για να
κατασκευαστούν τα μπεζεστένια (σκεπαστή
αγορά, υφασμάτων κυρίως αλλά και άλλων
εμπορευμάτων): “Υπεγράφη χθες ενταύθα υπό
του ηγουμενικού συμβουλίου και του Προέ-
δρου της Κοινότητας Μεσσήνης κ. Βακαλόπου-
λου το οριστικόν συμβόλαιον δι’ ου μέλλει κα-
τασκευασθεί Μπεζεστένι διά την ετησίαν πανή-
γυριν της Μεσσήνης. Διά της πραγματοποιήσε-
ως του έργου τούτου πληρούται κοινός και μα-
κρός πόθος των κατοίκων Μεσσήνης αλλά και
μεγάλως εξυπηρετούνται τα τοπικά αυτών συμ-
φέροντα, δι’ ο συγχαίρομεν τους πρωτοστατή-
σαντας διά την κατασκευήν τοιούτου κοινωφε-
λούς έργου“
(12).
Ομως “τα μπεζεστένια εκ 50 δωματίων“ κα-
τασκευάστηκαν το 1927 μέσα σε 40 ημέρες
με πρωτοβουλία του αντιπροέδρου (και στη συ-
νέχεια προέδρου) της Κοινότητας Σπήλιου Πο-
τηρόπουλου. Διέθεταν 2 αρτεσιανά για υδρευ-
τικές ανάγκες, είχε αρχίσει η δενδροφύτευση
του χώρου, ενώ δρόμο είχαν παραχωρήσει οι
αδελφοί Χρόνη
(13).
Ο χώρος στον οποίο γινόταν το πανηγύρι
και κατασκευάστηκαν τα μπεζεστένια ανήκε
στη Μονή Βουλκάνου ενδεχομένως από την
εποχή της ίδρυσής της καθώς στην απογραφή
των Ενετών το 1699 αναφέρεται “ναός της Πα-
ναγίας που ήταν μετόχι των Βουρκανιωτών“.
Στην ίδια απογραφή η Μονή Βουλκάνου έχει
“εις το Νησή μετώχη με εκκλησία ήτανε παλεά
και την ανακένησε το μοναστήρι και ήνε η εκ-
κλησία τα Ισόδια της Θεοτόκου, και σπήτια 5
με την περιοχή τους. και απόξω από το μετώχι
χωράφια στρέμματα 6”
(14).
Οπως φαίνεται η εκκλησία ήταν προγενέστε-
ρη της κατάληψης του Νησιού από τους Ενε-
τούς το 1686 και βρισκόταν στη θέση της ση-
μερινής εκκλησίας της Ζωοδόχου Πηγής καθώς
η παλιά καταστράφηκε και από τον Ιμπραήμ
αλλά και από τους σεισμούς του 1846
(15).
Η μετάθεση του πανηγυριού (και ενδεχομέ-
νως η χρονική επιμήκυνση) έγινε το 1929 με
απόφαση του Κοινοτικού Συμβουλίου, καθώς
όπως αναφέρεται σε ανακοίνωση του προέ-
δρου της Σπήλιου Ποτηρόπουλου στο εξής θα
διεξαγόταν από τις 20 μέχρι τις 27 Σεπτεμβρί-
ου, επειδή “λόγω της μη συγκομιδής των προϊ-
όντων η πανήγυρις ήτο εστερημένη εμπορικής
κινήσεως“
(16).
Η επιλογή του χρόνου έγινε έτσι
ώστε να βρίσκεται στο μέσον του πανηγυριού
η γιορτή της Παναγίας Μυρτιδιώτισσας, αλλά
και για λόγους εμπορικής ρύθμισης καθώς φαί-
νεται ότι συνδυάστηκε με τη μετάθεση των πα-
νηγυριών στο Μελιγαλά στις 8 Σεπτεμβρίου
(Γέννηση της Θεοτόκου) και στην Κυπαρισσία
στις 14 Σεπτεμβρίου (Υψωσις Τιμίου Σταυρού).
Η κάθοδος της εικόνας της Παναγίας από τη
Μονή Βουλκάνου χάνεται στο βάθος του χρό-
νου. Γραπτή μαρτυρία για την τελετή καθόδου
έχουμε το 1902 όταν “οι σιδηροδρομικοί συρ-
μοί στένοντες μετέφερον εξ όλων των μερών
της Μεσσηνίας απειρίαν πανηγυριστών και
προσκυνητών οίτινες έσπευδον να ασπασθώσι
την εικόνα της Υπεραγίας Θεοτόκου μεταφερ-
θείσαν επί τούτου εκ της Μονής Βουλκάνου“
(17).
Πάντως για τον αρχικό χαρακτήρα του πα-
νηγυριού ερωτηματικά δημιουργεί ένα από-
σπασμα από την αφήγηση της Αικ. Ζάρκου που
προαναφέρθηκε, στο οποίο επακριβώς σημει-
ώνεται ότι “την πανήγυριν ταύτην διαδέχεται
μεθ’ ημέρας εννέα άλλη εμπορική τελουμένη
υπό της αυτής Μονής, εν το κατά τω Νησίω της
Μεσσήνης μετόχι αυτής, εν ω πωλούνται τα
άχρηστα αφιερώματα, ο κηρός και ο λίβανος“.
Πρόκειται για ένα ανοιχτό ζήτημα το οποίο
χρειάζεται πολύ μεγαλύτερη διερεύνηση. Το
βέβαιο είναι πως ο χαρακτήρας του γιορτα-
σμού άλλαξε μετά το 1891, όταν λειτούργησε
το σιδηροδρομικό δίκτυο και δόθηκε η δυνα-
τότητα μετακινήσεων από μεγάλες για την επο-
χή αποστάσεις. Είναι χαρακτηριστικό μάλιστα
το γεγονός ότι όπως πληροφορούμεθα… από
σπόντα, το 1892 είχε φθάσει στη Μεσσήνη
και μάλιστα για δύο ημέρες, η Φιλαρμονική
από την Καλαμάτα: “Ενεκα της εις την πανήγυ-
ριν Μεσσήνης μεταβάσεως κατά το παρελθόν
Σάββατον και Κυριακήν της Μουσικής της
ενταύθα Φιλαρμονικής Εταιρείας, εν ή συμμε-
τέχουσιν ο εις των δύο συνθετών και ο διανο-
μεύς της Εφημερίδος των Καλαμών, κατέστη
αδύνατος η έκδοσις φύλλου την Κυριακήν“
(18).
Εξ άλλου, το παρόν κείμενο αποτελεί απλώς
μια πρώτη απόπειρα να συγκεντρωθούν οι ψη-
φίδες των πληροφοριών για την ιστορική πο-
ρεία του πανηγυριού, το οποίο αποτέλεσε και
αποτελεί τη μεγάλη γιορτη.